დიდი მარხვის შესახებ. წარმოშობა და მნიშვნელობა.

დიდი მარხვა - განსაკუთრებული მარხვაა და იგი განსხვავდება ყველა სხვა მარხვისაგან , უფრო მეტიც, ეს არის, ზოგადად, ერთადერთი მარხვა საეკლესიო მარხვებს შორის, რომელშიც თავად საეკლესიო მსახურებაც განსაკუთრებულია, ვინაიდან  ის  სპეციალურად სამარხვოდ არის შედგენილი . პეტრე-პავლობის  მარხვის ღვთისმსახურებას  სხვა , არასამარხო ღვთისმსახურებასთან შედარებით განსაკუთრებული ელემენტები არ გააჩნია. მიძინებისა და შობის მარხვის მსახურებაც არსებითად იგივეა. კი, არის ორი-სამი  ლოცვა, სადაც ნათქვამია, რომ შობის შესახვედრად  მივემართებით (ირმოსებში, კატავასიაშია ნათქვამი), მაგრამ, პრინციპში, თავად ღვთისმსახურების სტილი იგივე რჩება.

დიდი მარხვის პერიოდში კი , თვით  „უფალო, შემიწყალე“-ც განსაკუთრებულ ხმასა და ტონალობაში იგალობება. სრულიად განსაკუთრებული ლოცვები ჩნდება როგორც ქრისტიანის საშინაო ლოცვაში, ასევე ტაძარშიც. და ეს უკვე მოწმობს იმაზე, რომ ეს პერიოდი სრულიად განსაკუთრებულია.

საეკლესიო მარხვებზე საუბრისას, უპრიანი იქნებოდა , თუ ვიტყოდით ორ სიტყვას მათ წარმოშობაზეც.

პრინციპში , მარხვის ტრადიციას  ადგილი ძველ აღთქმაშიც ქონდა  და საერთოდ , იუდეველებში იყო კვირაში ორჯერ მარხვის ტრადიცია : სამშაბათსა და ხუთშაბათს . შესაბამისად , ქრისტიანებმაც, რათა მათთვის არ ესაყვედურათ იმისთვის, რომ <<აი, იუდეველები მარხულობენ, ხოლო თქვენ იმისთვის გახდით ქრისტიანები, რომ მარხვისათვის აგერიდებინათ თავი, რათა იცხოვროთ უფრო ადვილი რელიგუური ცხოვრებითო>> გადაწყვიტეს , რომ ემარხულათ, ოღონდ ამისათვის გამოყვეს სხვა ორი დღე :ოთხშაბათი და პარასკევი ( რასაც შესაბამისი შინაარსიც აქვს მ.მ) .

ხოლო  , რაც შეეხება უფრო გრძელვადიან მარხვებს ,  მათი წარმომავლობანი, მართლაც  ძალიან საინტერესოა.

რაც შეეხება დიდმარხვას , მას მისიონერული წარმომავლობა აქვს .  ამ , 40 დღეს თავიდან, არა ქრისტიანები, არამედ ის წარმართები მარხულობდნენ , რომელთაც სურდათ ნათლობის მიღება . და აი, ადამიანი ემზადება ნათლობისთვის..ეს ისე კი არ არის, როგორც დღეს, რომ ადამიანმა შუადღისით თავის საქმეებს შორის გამონახა დრო, შემოირბინა ტაძარში , მოინათლა და გააგრძელა თავისი გზა, არა.. მაშინ ,ადამიანები ზრდასრულ ასაკში ინათლებოდნენ, რამდენადაც მათ ქონდათ გაცნობიერებული ნათლობის მნიშვნელობა . ქრისტიანული ოჯახები, ჯერ კიდევ არ იყო ბევრი იმ დროისთვის , ამიტომ ბავშვებს, თითქმის არ ნათლავდნენ . და აი, ადამიანი ემზადებოდა ნათლობისთვის , მაგრამ ემზადებოდა არა მხოლოდ (კატეხიზმო)წიგნების კითხვით ,როგორც ეს დღეს ხდება ხოლმე ხშირად, როდესაც ადამიანი დადის ქადაგებებზე , ლექციებზე და მერე წყვეტს : ,, აი, უკვე დროა ნათლობისა ". არა , ეს იყო ერთგვარი პრაქტიკული სამზადისი, რომლის დროსაც ადამიანი საფუძლიანად შეიფერთხავდა საკუთარ სულს . და ამიტომაც ითვლებოდა მოსამზადებელი პერიოდი ღვაწლის , ლოცვისა და მარხვის პერიოდად . ეხლა კი წარმოიდგინეთ : აი, თქვენ ხართ რომაელი ქრისტიანი და ქუჩაში შეხვდით ვინმე ტიტუს ლიბიუსს, თქვენს მეზობელს, რომელიც ჯერ კიდევ წარმართია . თქვენ უწყებთ მას სახარების ქადაგებას,  საუბრობთ ქრისტეზე. ის თქვენ გისმენთ , გულით იწყნარებს ამას და ემზადება მოსანათლად .და  აი, უკვე დაინიშნა მონათვლის დღე, ხოლო მაშინ ნებისმიერ დღეს როდი ნათლავდნენ , არამედ ძველ ეკლესიაში,  წელიწადში მხოლოდ გარკვეულ დღეებში ნათლავდნენ ხოლმე.  მაგ : ქრისტესშობას , აღდგომას , ასევე დიდ შაბათს აღდგომის წინადღეს , და იყო კიდევ რამოდენიმე ასეთი დღე , როგორც ვთქვით . და ადამიანი იწყებს მარხვას ,  ემზადება ნათლობისთვის. იწყებს მარხვას, იმიტომ რომ თქვენ მას ქრისტე უქადაგეთ . ის ცხოვრობს თქვენს მეზობლად და მოდის თქვენთან სტუმრად . თავად მარხულობს , ხოლო თქვენ კი ტრაპეზზე შემწვარი ქათამი  გაქვთ. თქვენ ქრისტიანი ხართ, ესაუბრებით მას ქრისტეზე და ამ დროს , ქათმის ბარკალს მიირთმევთ, ხოლო იმ საწყალს მარხვისაგან კუჭი ხერხემალზე აქვს მიკრული . და , ვინაიდან ამგვარი სიტუაცია ქმნიდა დიდ უხერხულობას, ქრისტიანებმა გადაწყვიტეს, რომ თავადაც ემარხულათ ამ დღის განმავლობაში ,ემარხულათ კათაკმეველთა  და წარმარრთა გამო, რომლებსაც უქადაგებდნენ ქრისტეს . და ამგვარად , დიდი მარხვა პირველრიგში წარმოიშა ქრისტიანულ ეკლესიაში, როგორც ერთგვარი სოლიდარობის მარხვა ,როგორც განსაკუთრებული პერიოდი ლოცვისათვის და არა მხოლოდ საკუთარი თავისთვის, არამედ მათთვის, რომელთა შორისაც ცხოვრობდნენ ქრისტიანები და რომლებსაც მიუძღოდნენ წინ ქრისტესაკენ.

 

 

თავად ქრისტიანები კი მარხულობდნენ არა დიდ მარხვაში საკუთრივ , არა ორმოცი დღეს, არამედ ვნების შვიდეულში . და ამგვარად , ჩვენი მარხვა დღემდე  ორი ნაწილისგან შედგება - ეს არის წმინდა ორმოცდღეული და  ვნების კვირა.

ვნების შვიდეული - ეს აღარ არის უკვე ორმოცდღეული და ეს , არც დიდი მარხვაა- ეს ცალკე დრო-ჟამია . შეიძლება ასეც ითქვას : ორმოცდღეული ( პირველი 40 დღე) - ეს არის დრო, როდესაც ჩვენ მივდივართ ქრისტესთან შესახვედრად, ხოლო ვნების შვიდეული ეს არის ჟამი, როდესაც ქრისტე მოდის თავად, ჩვენთან შესახვედრად.  მოდის ვნებითა და ტანჯვით, ტუსაღობით , საიდუმლო სერობით , გოლგოთით , ჯოჯოხეთში ჩასვლით და   ბოლოს , აღდგომით ის ყველა იმ წინაღობასა და დაბრკოლებას გადალახავს, რაც ჩვენ ღმერთისაგან გვაშორებს .

ამის შემდეგ კი ჩნდება  პეტრე-პავლობის მარხვა . ჩვენ თუ წავიკითხავთ , წმინდა იპოლიტე რომაელის (3-ე საუკუნის ძეგლია) წერილს , იქ ძალიან საინტერესოდ არის აღწერილი ის, თუ საიდან დამკვიდრდა  პეტრე-პავლობის მარხვა : ,, თუ ადამიანმა (ქრისტიანმა),ვერ მოახერხა ემარხულა ვნების შვიდეულში,ვერ მოახერხა მარხვა აღდგომის წინ , მაშინ დაე იმარხულოს მან ორმოცდაათეულის შემდგომ " . ამ წესის შინაარსი ძალიან ადვილია . იმ დროს , III საუკუნეში,  აღდგომის დღესასწაულობის ტრადიცია ,არ იყო საერთო ყველა ქრისტიანისათვის . ეხლა ვთქვათ , თუ რა იგულისხმება ამაში .  ეგვიპტური ეკლესია პასქას( აღდგომას) თავისი კალენდრის მიხედვით დღესასწაულობდა ,  რომის ეკლესია- თავისი კალენდრით, მცირეაზიის ეკლესიებიც- სხვა კალენდრით . ყველა ადგილობრივი ეკლესია საპასექო თარიღს თავად გამოითვლიდა და ეს აძლევდა წარმართებს ხელს და საბაბს, რომ დაეცინათ და შეურაცხეყოთ ქრისტიანები შემდეგნაირად :  ,, ეს როგორ , თქვენი მთავარი დღესასწაულია აღდგომა და თქვენ არც კი იცით, როდოსი მოხდა ის"-ო . შემდგომ , IV საუკუნეში, პირველმა საეკლესიო კრებამ მიიღო აღდგომის აღნიშვნის ერთი თარიღი ყველასთვის - რომაული ეკლესიის ტრადიცია გავრცელდა ყველა სხვა  დანარჩენ ეკლესიაზე . ეხლა კი წარმოიდგინეთ : ყველა ქრისტიანმა როდი უწყოდა , თუ როდის , რა თარიღში იდღესასწაულებოდა აღდგომა . თუ ქრისტიანი ადამიანი მომლოცველობა-მოგზაურობაში იყო, მის წინაშე ასეთი სურათი  იშლებოდა ; დავუშვათ ის ალექსანდრიიდან იყო და იქაური ტრადიცით პასექი 20 აპრილს ემთხვეოდა , ხოლო ის 15 აპრილისთვის მიემგზავრებოდა რომში და ფიქრობდა, რომ კიდევ 5 დღეს იმარხულებდა აღდგომამდე, ხოლო სინამდვილეში აღმოჩნდებოდა, რომ რომში 10 აპრილს იდღესასწაულეს აღდგომა . გამოდის, რომ ის დარჩა აღდგომის გარეშე, გარკვეული თვალსაზრისით  მარხვისა და ქრისტესთან თანავნების გარეშე, რომელიც ჩვენს გამო ჯვარს ეცვა . მეორეს მხრივ , მაშინ ხომ არ არსებობდა გაზეთი და არც ყოველ ტაძარში იყო შესაძლებელი საეკლესიო კალენდრის შეძენა, სადაც აღნიშნული იქნებოდა ყველა დღესასწაული( საიდან ეს ყოველივე  III საუკუნეში ). და ამიტომაც, ადამიანებმა უბრალოდ არ იცოდნენ , როდის იყო პასქა- მითუმეტეს თუ ისინი ცხოვრობდნენ რომელიმე  მიყრუებულ ქალაქში და მათ უწევდათ თავიანთ საქმეებზე სხვა ქალაქებში წასვლა . ეს , დღეს ხდება მარტივად, როდესაც მე ჩამოვდივარ რომელიმე დიდ ქალაქში, ვაჩერებ პირველივე გამვლელს და ვეკითხები : სად არის აქ საკათედრო ტაძარი ? მსურს ეპარქიალურ საბჭოში ვიზიტი  " . ხოლო II-III საუკუნეებში ქრისტიანული ეკლესია მიწისქვეშ იყო, მას დევნიდნენ ხელისუფალნი. აბა, სცადეთ  ჰკითხოთ ხალხს ქუჩაში: „მისმინეთ, სად იკრიბებით აქ ქრისტიანები? რომელ გამოქვაბულში, რომელ კატაკომბებში?” როცა უცხო ქალაქში ჩახვალ, ქრისტიანულ თემს ასე ადვილად ვერ იპოვი.და ამიტომაც , ან სნეულების გამო ან იმის გამო, რომ ჯარისკაცი იყო ლაშქრობაში ( აქ გასაგებია ალბათ, რომ არა მარხვამდე) , ამიტომაც წმინდა იპოლიტე რომაელი ამბობს, რომ ვინც ვერ შეძლო აღდგომის წინ ემარხულა , დაე იმარხულოს ორმოცდაათეულის შემდგომ, ერთი კვირით .მაგრმ, აქაც იგივე სიტუაცია გამეორდა : ,, როგორ ხდება, რომ ჩემი ძმა მარხულობს, მისთვის ეს პერიოდი არის სამარხო , მე მასთან ერთად ვიქნები და  გესმით თქვენ, რომ ხორცის ჭამა მომიწევს ?  "  და კვლავაც , ყველა ქრისტიანმა დაიწყო მარხვა ორმოცდააათეულის  ( სულთფმოფენობის) შემდგომ .  აი, მსგავსი ისტორიებია დაკავშირებული ღვთისმშობლის მიძნებისთანაც  და შობის მარხვასთანაც .  ძალიან მნიშვნელოვანია ამის გაგება , რომ საეკლესიო მარხვები -  ეს არა უბრალოდ ჩვენი პირადი ღვაწლია ,  არამედ  ეს არის ჩვენი ურთიერთობისა და სოლიდარობის ღვაწლი , როდესაც ჩვენ ძლიერ  განვიცდით ერთმანეთთან  კავშირს .

 რათქმაუნდა , არავინ გვიშლის იმას, რომ ადამიანებმა ცალ ცალკე იმარხულონ, იმ დროს , როდესაც თითოეული მათგანი მიიჩნევს მოსახერხებლად . თუმცა, ამ წესიდანაც არის ერთი გამონაკლისი - საეკლესიო კანონები კრძალავენ მარხვას აღდგომის დღეს, რადგან  აღდგომა - ეს  მხიარულების დროა და ძალიან ცუდი იქნება, თუ ყველანი დღესასწაულობენ და შენ ამ დროს იქნები მარხვაზე, იქნები მწუხარებაში .  და ამგვარად , ნებისმიერ ჩვენთაგანს, ნებისმიერ დროს შეუძლია თავისი სურვილისამებრ იმარხულოს ან არ იმარხულოს , მაგრამ განა უკეთესი არ არის, თუ ყველა ქრისტიანი ამას ერთად გააკეთებენ და ამით იგრძნობენ ერთმანეთის მხარდაჭერას, ლოცვით შეწევნას და ამგვარად გააღრმავებენ მას .

 

და მაშასადამე, რა არის მარხვა ?

სიტყვა ,, მარხვას" ლათინურში ორი მნიშვნელობა აქვს . მარხვა - როგორც დრო თავშეკავებით ცხოვრებისა და მარხვა, როგორც ადგილი, სადაც იმყოფება ბადრაგი, ყარაული , მეთვალყურე ჯარისკაცი . ეს არის დრო, როდესაც სული უნდა იქცეს დარაჯად , როდესაც ქრისტიანი სიღრმისეულად იაზრებს, რომ ის არის ჯარისკაცი .  თითოეული ჩვენთაგანი , განურჩევლად ასაკისა და სქესისა , - ქრისტეს ჯარისკაცია . და ყოველ ჩვენთაგან მონდობილი  გვაქვს დაცვის ვალდებულება შეუფასებელი ფასეულობისა . თავად სამყაროს შემოქმედი გარდამოხდა ჩვენთვის და  ჯვარს ეცვა ჩვენთვის, ჩვენი ცხონებისათვის . ამიტომ მარხვა გვეხმარება მეტად მოვიცალოთ ამის გაცნობიერებისათვის და მთელი ჩვენი სულიერი ძალები მივმართოთ ჩვენთვის განკაცებული ქრისტეს შეცნობისკენ .

 

ჩვენც იმავე ამოცანების წინაშე ვდგავართ, რის წინაშეც იდგნენ წმ.მამები .

აღნიშნული ტექსტი წარმოადგენს ინტერვიუს, ვინჩესტერის ( დიდი ბრიტანეთი) უნივერსიტეტის თეოლოგთან , მღვდელ ანდრეა ანდრეაპოლუსთან .  საუბარი ეხება ,, კონსესუს პატრუმს" და წმ.მამათა გააზრებას თანამედროვეობაში, ასევე განიხილება პროტოპრესვიტერ გიორგი  ფლოროვსკის შემუშავებული ფორმულა ,, წინ მამებისკენ" საუბარი ჩაიწერა 2019 წლის 29 აგვისტოს. თან ერთვის აღნიშნულ თარგმანს ორიგინალიც აუდიოს სახით .

დასავლეთსა და თანამედროვე მართლმადიდებლობაში არის ასეთი ცნება - „consensus patrum“ (მამათა ურთიერთთანხმობა). ამ ფორმულას ხშირად იყენებენ თანამედროვე თემებზე პოლემიკისას, როგორც თვითკმარ არგუმენტს ნებისმიერი პოზიციის ჩამოსაყალიბებლად და გამოსახატავად.  თუ ვინმე დარმწუნებულია, რომ მისი პოზიციას ამყარებს „მამათა ურთიერთშეთანხმება“, მაშინ ასეთი ადამიანი თავისთავად მართლად ითვლება. თქვენ რა შეგიძლიათ, ამის შესახებ რომ თქვათ? „მამათა ურთიერთთანბხმობა“ მითია თუ რეალობა?

გიპასუხებთ - თან ჰოს, თან არას. მაგრამ, პირველ რიგში ვისურვებდი, რომ გარკვეული დეტალები დამეზუსტებინა. კათოლიკები და მართლმადიდებლები, მეტადრე, ეს უკანასკლნელნი, ძალზედ სერიოზულად უდგებიან წმინდა მამების მემკვიდრეობას. და იმდენად სერიოზულად, რომ ჩვენ ვმსჯელობთ მაქსიმე აღმსარებელზე, გრიგოლ ნოსელზე, გრიგორ პალამაზე (და მისთ.) და მათ „მამებს“ ვუწოდებთ, მაშინ როცა ეს ტერმინი დიდად არ შეეფერება ცოცხალ ადამიანთ, რომლებთანაც ვურთიერთობთ და თანავმოქმედებთ. ჩვენ მათ მიერ დაწერილსა და ნათქვამს იმდენ სერიოზულად ვიღებთ, რომ, თითქოს, საუბარი ეხებოდეს ჩვენს თანამედროვე ღვთისმეტყველებსა და იერარქებს. ჩვენთვის ეს მიღებულია და ამ თვალსაზრისით, არ შეგვიძლია, თან ვუარყოთ და თან უგულებელვყოთ მამათა შემოქმედება. ვმსჯელობთ რა თეოლოგიურად, შეგვიძლია ვიდაოთ კათოლიკებთან, რომლებიც ცდილობენ დაეყრდნონ პაპიზმს; შეგვიძლია ვიკამათოთ პროტესტანტთანაც (არ ვსაუბრობ ყველა პროტესტანტზე,  მათ ხომ მრავალი განსხვავებული მიმდინარეობა აქვთ), რომლებიც წმინდა წერილს აბსოლუტურ ავტორიტეტს მიაწერენ. მაგრამ,  ცოცხალი მართლმადიდებლური გადმოცემისთვის არ არსებობს უფრო დიდი ავტორიტეტი, ვიდრე თავად იესო ქრისტე, რომელთან ურთიერთობის გამოცდილებაც შეიძინება და მოიპოვება ეკლესიაში, საეკლესიო კრებულში. შესაბამისად, თუ ჩვენ ვენდობით ბიბლიას, ჩვენს იერარქიას და ეკლესიის მთელ სისავსეს, ყოველივეს, რაც ეკლესიის მამების მიერ იქნა დაწერილი და ნათქავამი, მაშინ ჩვენთვის, ეკლესიაში ცოცხალ გარდამოცემაზე დიდი ავტორიტეტი არ ასებობს. სწორედ ეს გვაძლევს, როგორც (როგორც უკვე ვთქვი) მამებთან კავშირისა და ურთიერთობის, ისე იმის უფლებასაც, რომ, [გარკვეულ საკითხებში], მათ არ დავეთანხმოთ. რამეთუ, თუკი წმინდა გრიგოლ ნოსელი რაიმეს წერდა IV საუკუნეში, როგორც თავისი დროის ადამიანი, რომელიც იცნობდა თავისი ეპოქის მეცნირებას, დიდი ალბათობაა, რომ ახლა - როდესაც თვალწინ გავქვს მეცნიერების მიღწევები და ცოდნა თანამედროვე სამყაროს შესახებ - მას აღარ მიემართა იმ ფორმულირებისათვის, რაც მის ეპოქას ერგებოდა, და მოეცა ისეთი სახის ფორმულირება, რაც თანამედროვე მეცნიერულ აღმოჩენებს შესაბამებოდა. წმ. მამებს სწორედ ამგვარი დამოკიდებულება ქონდათ ერთმანეთთან . აწ უკვე ნახსენები წმინდა გრიგოლ ნოსელი, რომელიც მრავალ მამას აღემატებოდა ფილოსოფიის ცოდნაში, ამის საუკეთესო მაგალითია. XV ს.-ში, ფერარა-ფლორენციის კრებაზე,  კათოლიკე თეოლოგები იმოწმებდნენ გარკვეულ ციტატებსა და პასაჟებს წმ. გრიგოლ ნოსელის ნაშრომებიდან, რათა განსაწმენდელის (სალხინებელი/ პურგატორიუმი, - მ. მ) შესახებ თავიანთი სწავლება დაეცვათ. მაშინ წმინდა მარკოზ ეფესელმა დაადასტურა, რომ საუბარი ეხებოდა წმინდა გრიგოლ ნოსელის, მართლაც, ავთენტურ  თხზულებებს,  და ჩვენ დღესაც ასე ვთვლით, თუმცა, ამავდროულად, ახლაც და ძველადაც მართლმადიდებლები თვლიან, რომ წმ. გრიგოლ ნოსელი აღნიშნულ საკითზე მსჯელობისას ცდებოდა. შესაძლებლობა იმისა, რომ ამგვარად ვიფიქროთ, ჩვენი ტრადიციის ნაწილია. „მამათა ურთიერთთანხმობა“? - კი, ჩვენ ძალიან სერიოზულად ვეკიდებით მამებს, მაგრამ, ამავდროულად, ჩვენ გვაქვს ჩვენეული თავისუფლებაც, რამეთუ მამები ცოცხალი თანამოსაუბრეები არიან.

გმადლობთ. თქვენ ახსენეთ [წმინდა] გარდამოცემა. მართლმადიდებლობაში ჩვენ ხშირად განვასხვავებთ გარდამოცემას (დიდი ასოთი) და გადმოცემებს. რა არის, რას ნიშნავს გარდამოცემა თანამედროვე მართლმადიდებელი ქრისტიანისათვის? ეს არის წესებისა და კანონების კრებული, მუზეუმი, რომლის ექსპონატებსაც შეიძლება აღტაცებით უყურო, მაგრამ, ამავე დროს, ისინი რჩებოდნენ სამუზეუმო რელიქვიებად? თუ იგი ცოცხალი მოვლენაა?  მაგრამ იქ, სადაც არის სიცოცხლე, არის ცვლილებაც და, თუ რამე ცვლილებას ექვემდებარება, განა შეიძლება ეს გარდამოცემად იწოდებოდეს?

ა. ა : მე ამგვარად ავხსნიდი ამას: ვნახოთ ბავშის ახალგაზრდა ორგანიზმი. ბავშვს სჭირდება აღზმრდელი, ის, ვინც ახსწავლის, დაიცავს და დაეხმარება თვალსაწიერის გაფართოებაში. გარდამოცემა  არ შეიძლება დაიყვანებოდეს აკრძალვათა ნაკრებამდე, არამედ მან უნდა შთაგვაგონოს მეტი განვითარების შესახებ. თუ ჩვენ, პირველწყაროს, ანუ სახარებისეულ სიტყვას მივმართავთ, მაშინ დავინახავთ, რომ ეს უწყება თანამედროვე თეოლოგებამდე წმინდა მამების მემკვიდრეობის მეშვეობით მოდის. ის შედგება ურთიერთწინააღმდეგობრივი პარადიგმისაგან, რაცაა მადლი და კანონი. იესო ქრისტე სწორედ იმიტომ ეწინააღმდეგება „რჯულის ასოს“, რომ აღასრულოს რჯულის დანიშნულება. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ საეკლესიო სამართალი აზრსაა მოკლებული და მას არ შეუძლია რაიმეს მოცემა ჩვენთვის. მაგრამ ჩვენ უნდა გვესმოდეს, რომ მის მიღმა დგას  რაღაც ღრმა და მნიშვნელოვანი ბრმად არ უნდა მივყვეთ ამა თუ იმ გადმოცემას.

მე ვახსენე საეკლესიო სამართალი. მასში შესაძლოა აშკარა მაგალითები მოიძებნოს საეკლესიო გარდამოცემის ბოროტად გამოყენებისა. მაგრამ სწორედ მასშივეა შხამსაწინააღმდეგო საშულებანი. როგორც მღვდელი და ღვთისმეტყველი, ვისურვებდი აღმენიშნა, რომ ბოლო დროს (მხედველობაში მაქვს ბოლო ორი საკუნე) ჩვენ ძლიერ მივიდრიკეთ იურიდიზმისაკენ და, მიუხედავად იმისა, რომ მავანი მართლმადიდებლები კათოლიკეებს და პროტესტანტებს ბრალს სდებენ იურიდიზმში (სამართლიანადაც, - მ. მ.), ჩვენთანაც, აღმოსავლეთში, თეოლოგიასთან მიმართებით, ნაწილობრივ, შეინიშნება იურიდიული ცნობიერების არსებობა. საინტერესოა, რომ როდესაც საეკლესიო კანონები ყალიბდებოდა, მაგ., ტრულის კრების კანონები, ან მოგვიანებით, „პიდალიონი“ (ბერძნული კანონთა კრებული) - მათ სადასწყისში ან დასასრულს მუდამ თან ერთვოდა შენიშვნა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა ყოფილიყო გაგებული კანონიკური პრინციპები. ეს ასე ხდებოდა იმიტომ, რომ კანონები - ეს ზოგადი მითითებებია, რომლებიც განკუთვნილია ეპისკოპოსებისათვის, ან სულიერი მოძღვრებისათვის, და ისინი შეიძლება გამოყენებული იყოს მათი (ეპისკოპოსთა და მოძღვართა) განჯისამებრ. როდესაც ჩვენ ვხედავთ, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია გადაიქცა სტრუქტურად, სადაც წარმმართველი არის კანონები, წესები და განაწესები, მაშინ თანდათან რთულდება ქრისტეს ეკლესიის მასში დანახვა. ის უფრო ემსგავსება იუდაურ ტრადიციას, რომლსაც, თავის დროზე, ქრისტიანობა განშორდა. რა თქმა უნდა, ეს არ არის სრული მსგავსება. ბრძოლა ამ ორ ვექტორს შორის მიმდინარეობს ეკლესიის დაარსების პირველივე დღიდანვე, რომელიც ერთდროულად არსებობს, როგორც ამ სამყაროში, ისე მიღმიერში. ამ ბრძოლაში მონაწილეობს როგორც ხილული გარდამოცემა, ასევე, ერთგვარი, „სული გარდამოცემისა“, რომელიც გვეხმარება, უკეთ გავიგოთ მისი არსი.

გმადლობთ, ასეთი ღრმა პასუხისათვის. მე-20 საუკუნე, ერთგვარი გაგებით, მართლმადიდებლობის საუკუნე გახლდათ (მთელს მსოფლიოში). მე-20 საუკუნის მართლმადიდებლობის ისტორიაში ერთ-ერთი მთავარი მოვლენა იყო იმის წარმოშობა, რასაც, თეოლოგიურ და ფართო წრეებში, ნეოპატრისტიკული სინთეზი ეწოდება. ეს განმარტება შემოგვთავაზა პროტოპრესვიტერმა გიორგი ფლოროვსკიმ. ამ მოძრაობის ლოზუნგი იყო: „წინ, მამებისკენ“. მაგრამ ასეთი მიდგომით, შესაძლოა, პატრისტიკული თხზულებები ისეთივე გახდეს, როგორც პროტესტანტებისათვის - ყოველ შემთხვევაში, ზოგიერთისთვის - ბიბლიაა. ძველი და ახალი აღთქმის გარდა, ჩვენ ვიღებთ, ასე ვთქვათ, „უახლეს აღთქმას“ - წმინდა მამათა შრომებს. კარგია თუ არა „წინ, მამებისკენ“ სვლა?

ა. ა :  ვფიქრობ, რომ თქვენ ძალიან კარგად ჩამოაყალიბეთ პრობლემის არსი. ფლოროვკსის ლოზუნგი „წინ მამებისკენ“ კარგი მიმართულებაა. ჩვენ იშვიათად ვხვდებით ისეთ პრობლემებს, რომლებიც არ იქნებოდა წმ. მამებისთვისაც ცნობილი. თქვენ, ასევე, საინტერესოდ შენიშნეთ ძველი აღთქმის, ახალი აღთქმისა და წმინდა მამების შემოქმედებით კორპუსზე, როგორც უწყების ხელმძღვანელობისა და ავტორიტეტის წყაროებზე. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ აღმოსავლელ მამებს (გარკვუელი გამონაკლისების გარდა, და აქაც თავისი მიზეზებია) არასოდეს უცდიათ თეოლოგიური სისტემის შექმნა. იოანე დამასკელმა შექმნა მსგავსი რამ, მაგრამ ეს არ იყო თეოლოგიური სისტემის ის მოდელი, როგორიც, მაგალითად, შექმნა თომა აქვინელმა (ამაზე საუბრობს პროტოპრესვიტერი იოანე რომანიდისი, რომ, ესე იგი, მართლმადიდებლობაში არსებობს მხოლოდ ერთი წმინდა გარდამოცემა, რაც არ იყოფა, ხოლო დასავლურ თეოლოგიაში სხვადასხვა თეოლოგიური სისტემებია, რაც საუკუნეების განმავლობაში ყალიბდებოდა, მ. მ.). დამასკელს მხოლოდ სურდა, უფრო ნათლად წარმოეჩინა  ქრისტიანობის ისტორიის გარკვეული ასპექტები, ეს იმ დროს, როცა ქრისტიანები ისლამის (ახალი რელიგიის) გამოწვევის წინაშე დგანან. ამრიგად, თუ უცაბედად გავდაწყვეტთ, რომ წმ. მამები და მათი გარდამოცემა წარმოადგენს მწყობრ საღვთისმეტყველო სისტემას, მაშინ ჩვენ აღმოვჩნდებით ძალიან დიდი და მოულოდნელი პარადოქსისა თუ გაუგებრობების წინაშე. მიზეზი ამისა კი არის ის, რომ მამების მიზანი არ ყოფილა, რომ (სისტემის მაგვარი), განურჩევლად, ყველასთვის, ეწერათ. ამიტომ, დიახ, ჩვენ მივმართავთ წმინდა მამებს, ვისწრაფით „წინ, მამებისკენ“, მაგრამ, ამავე დროს, მათ შემოქმედებაში მოულოდნელად აღმოვაჩენთ „ლიბერალიზმს“ (ამ სიტყვას ბრჭყალებში ვსვამთ). საქმე იმაშია, თუ რამდენად სწორად ვკითხულობთ მამებს, თუ როგორ გვესმის ისინი. მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ წმ. მამები იყვნენ თავისი ეპოქისა და დროის ადამიანები და წერდნენ იმ კონკრეტული ეპოქალური კონტექსტიდან გამომდინარე, როცა ცხადად იდგა თეოლოგიურ, პასტორალურ და ფილოსოფიურ პრობლემათა მოგვარების აუცილებლობანი. მაგრამ თუ საუბარი შეეხება ჩვენს თანამედრობვეობას, უნდა გვესმოდეს, რომ პატრისტიკული აზროვნების გაგებისა  და გააზრების ერთადერთი გზა არის მისი სრული სიღრმის წვდომის მცდელობა და არა მხოლოდ ქაღალდზე დაწერილის წაკითხვა. ჩვენ მართლმადიდებლებმა,  იგივე შეგვიძლია ვთქვათ ბიბლიაზეც. ბიბლია, მართლმადიდებლური თვალსაზრისით, როდია დივანზე და სავარძელში ჯდომით შესასწავლად განკუთვნილი, არამედ მისი სიტყვები ღვთისმსახურების კონტექსტში უნდა ჟღერდეს.

სწორედ, ასე ვუდგებით ჩვენ წმინდა წერილს და, შესაბამისად, ამგვარ გამოცდილებას ვიღებთ მისგან. თუ სხვანაირად მივუდგებით ბიბლიას და წმინდა მამებს, მაშინ ჩვენ შევქმნით მეთოდოლოგიურ პრობლემას. იმისთვის, რომ ჩემს სტუდენტებს ავუხსნა პატრისტიკულ ტრადიციებთან ურთიერთობის პრინციპები, მივმართავ ხოლმე რომეოსა და ჯულიეტას მაგალითს. წარმოიდგინეთ, როგორ გავიგებდით პიესას,  თუ არ გვეცოდინებოდა,  რომ ეს არის პიესა და, რომ ის შექმნილია  სპექტაკლისთვის, სცენაზე დასადგმელად?

შესანიშნავი და ზუსტი შედარებაა! პირველი მსოფლიო ომისა და რუსეთის რევოლუციის დროს მართლმადიდებელთა დიდი ნაწილი დასავლეთში ემიგრირდა. შესაძლოა, ეს არც ისე მოულოდნელი მოვლენა იყო მაშინ, მაგრამ ბევრი დასავლელი მოხიბლული და გატაცებული იყო იმ მართლმადიდებლობით, რომელსაც ემიგრანტები აღმსარებლობდნენ . შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მართლმადიდებლობა ემიგრანტებს საკუთარ წარსულთან აკავშირებდა. მათ ალბათ დასავლეთში ყოფნისას უფრო მეტად შეუყვარდათ მართლმადიდებლობა, ვიდრე იმ შემთხვევაში ეყვარებოდათ, თუ თავიანთ სამშბლოში დარჩებოდნენ . და აი, დასავლეთის ხალხმაც დაიწყო მართლმადიდებლობის შეწყნარება, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ძნელი იყო მისი მიღება მართლმადიდებელი ერების კულტურებისგან განცალკევებით და გვერდის ავლით. ჩვენთან, აღმოსალეთში ხშირად საზღვრები რწმენასა და კულტურას შორის წაშლილია, არ ვიცი ეს კარგია თუ ცუდი. არაბიზანტიური მართლმადიდებლობა - მაინტერესებს, შესაძლებელია თუ არა ამგვარი რამ? ჩვენ ვიცით, რომ პრაქტიკაში ხდება ასე, მაგრამ მე შემდეგნაირად დავსვამდი კითხვას: შეგვიძლია კი ვისაუბროთ ღმერთზე ისე, რომ ზურგს უკან არ გვეგულებოდეს ბიზანტიური წარსული, არ ვიყენებდეთ ჩვენს ფილოსოფიურ და თეოლოგიურ ტერმინებს და არ მივმართოთ ტრადიციებს? შესაძლებელია თუ არა, ასე ვთქვათ, არაქალკედონური (არ ვგულისხმობ წინაქალკედონურს, როგორც ეს სომხური ეკლესიის შემთხვევაშია), ანუ მეტაქალკედონური  მართლმადიდებლობა?

ა. ა: თქვენ საინტერესოდ დასვით კითხვა, დაუკავშირეთ რა ის აღმოსავლურ ტენდენციას, ანუ  ძირითადად ХХ საუკუნის ევროპის რუსულ ემიგრაციაში გაჩენილ რელიგიურ ფილოსოფიას. რა თქმა უნდა, ეს კონცეფცია მოიცავს ბევრ განსხვავებულ მოაზროვნეს, ბულგაკოვიდან და ლოსკიდან მოყოლებული, ფლოროვსკის ჩათვლით, ასევე  მათ, რომლებიც ამერიკაში ემიგრირდნენ,  შმემანი და მეიენდორფი. რატომ არის ისინი ასე მნიშვნელოვანნი რუსებისთვის და სხვა მართლმადიდებლებისთვის? ვფიქრობ, მთავარი მიზეზი არის ის, რაც თქვენ, თქვენი შეკითხვის პირველ ნაწილში თქვით. ეს ადამიანები იყვნენ არა მხოლოდ ემიგრანტები, რომლებმაც ჩამოიტანეს თავიანთი კულტურა, არამედ იყვნენ, ასევე, ინტელექტუალები, რომლებიც ინტერესდებოდნენ დასავლეთ ევროპელებთან და ამერიკელებთან სიღრმისეული  საუბრებით. მაგრამ ეს იმას ნიშავს, რომ მათ მოუწიათ ისეთი ამოცანის წინაშე დადგომა, რაც უცხო იყო მართლმადიდებელთათვის მრავალი ასწლეულის განმავლობაში, კერძოდ - საკუთარი ტრადიციის ისე ფორმულირება (ახლებურად), რომ მსმენელისათვის არ ყოფილიყო უაზრო და ინტერესს მოკლებული. ამგვარი საკითხის გადაჭრისას, ადამიანი უთუოდ იწყებს საკუთარი ტრადიციის უკეთ გაგებას და უფრო სიღრმეებში წვდომას. საერთო ჯამში,რაც ХХ საუკუნის რუსმა ემიგრანტებმა მოახერხეს, აღმოჩნდა სასარგებლო მართლმადიდებლობისთვისაც და არაეკლესიური საზოგადოებისთვისაც. ჩვენ მათთან მუდამ ვალში ვიქნებით. საქმე, რომელიც ამ ადამიანებმა დაიწყეს, დღეს გრძელდება და ფართოვდება.

მაგრამ, თუ დაფიქრდებით, ამოცანა, რომელზეც ჩვენ ვსაუბრობთ,  ХХ საუკუნის დასაწყისამდე ბევრად ადრე იდგა. თუ ჩვენ, რუსები, ბერძნები, არაბები, ბულგარელები და სხვა მართლმადიდებლური ერები, შევეცდებით, გავიხსენოთ მართლმადიდებელთაშორისი ურთიერთობის მაგალითები, მაშინ პირველი, რაც ამაზე მახსენდება, არის ათონის მთა. მაგრამ ცოტამ თუ იცის, რომ XIII საუკუნემდე ათონზე არსებობდა ლათინური თემი, ამალფიონის ბენედიქტელების მონასტერი. ისინი იქ ლათინურად მსახურობდნენ, ცხოვრობდნენ გვერდიგვერდ ბერძენ, რუს, ბულგარელ და სხვა მართლმადიდებელ მონაზვნებთან და ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ეს არავის აწუხებდა. და თუ მე და თქვენ ამაზე ვისაუბრებდით იმ დროში და თქვენ შემეკითხებოდით, შესაძლებელია თუ არა, რომ სხვადასხვა ტრადიციის ქრისტიანები ერთად ლოცულობდნენ და აღიარებდნენ ერთმანეთის რელიგიურ კულტირას,  მე გიპასუხებდით: „რა თქმა უნდა შესაძლებელია და ამის მაგალითი თვალწინ გვაქვს“. ამ შემთხვევაში მართლზომიერი იქნება დაისვას შემდეგი კითხვა: რატომ შეიცვალა ეს ყოველივე? ეს მოხდა IV ჯვაროსნული ლაშქრობის შემდეგ. მაშინ ყველაფერი საკმაოდ რთულად იყო, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, ჯვაროსნებმა დაიკავეს კონსტანტინეპოლი. ამის შემდეგ აღმოსავლეთში აღარავის შეეძლო დასავლეთისადმი ნდობით განწყობა. ეს არის პოლიტიკა. მაგრამ რა მოხდება, თუ ჩვენ ვიპოვით გზას აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ნდობის აღსადგენად? ეს კიდევ ერთი რთული, მაგრამ საინტერესო ამოცანაა. შევძლებთ თუ არა, ჩვენი ქრისტიანული სარწმუნოებიდან გამომდინარე, დავიწყოთ მნიშვნელოვანი დიალოგი დასავლელ ქრისტიანებთან, წინა ქალკედონურ ეკლესიებთან, სხვა ქრისტიანული ტრადიციების წარმომადგენლებთან? დარწმუნებული ვარ, რომ ეს არის დღეს  ჩვენი ამოცანა. მართლმადიდებელთა ყოველი ახალი თაობის ამოცანაა: ახლებურად გაიაზროს და შესაბამისი ფორმულირება მისცეს ჩვენდამი მონდობილ გარდამოცემას, რასაც წარმოადგენს - ბიბლიური, სამოციქულო და წმ. მამებისეული გარდამოცემა. ეს უნდა გაკეთდეს ისე, რომ ტრადიცია, გარდამოცემა ხელმისაწვდომი იყოს არა მხოლოდ „ჩვენისთვის“, არამედ მის გარეთ მყოფთათვისაც. ჩვენ შეგვიძლია შევიკრიბოთ ტაძარში, ვისაუბროთ წმინდა მამებზე, ქრისტოლოგიაზე, ისიქაზმზე, და იმაზე, რაც ისედაც ნათელი და გასაგებია  მართლმადიდებელთათვის, მაგრამ ხშირად არ ვფიქრობთ იმაზე,  რომ  თუ ჩვენ  სხვა ადამიანებთან მივდივართ ქრისტიანობაზე სასაუბროდ, მაშინ  გავხდეთ მოციქულები, ამ სიტყვის ფართე გაგებით. ამ სიტყვის ფართო გაგებით. გახდე „ყველასათვის ყველა“. ეს არის მისიონერების გზა, როგორც წარსულში, ისე აწმყოში: წახვიდე უცხო გარემოში და მათ ეკლესიაში შეძენილი  ქრისტესთან მყოფობის გაოცდილება გაუზიარო. მაგრამ, ეს რომ გავაკეთოთ, საჭიროა, გავიგოთ და შევითვისოთ ამ გარემოს ენა.

მნიშვნელოვანია, თუ არა ეს მიდგომა შიდაქრისტიანულ კულტურულ კონტექსტში, კათოლიკებს, პროტესტანტებს, მართლმადიდებლებს შორის? ჩვენ ხომ საერთო საფუძვლები გვაქვს - ნიკეური, ქალკედონური. და ეს პატრისტიკული კონფერენცია ამის დასტურია. მაგრამ თუ ვსაუბრობთ, ე. წ., მოდერნულ,  ან თუნდაც პოსტმოდერნულ საზოგადოებაზე, მუშაობს კი ეს მიდგომა? შეუძლიათ ჩვენს მამებს რაიმე უთხრან  ამ საზოგადოებას?

ა. ა :  დიახ, ამ შემთხვევაში ამოცანა უფრო რთულია, მაგრამ სულიერი ჯილდოც უფრო დიდი იქნება. მე ვგულისხმობ არა მხოლოდ  მისიონერულ წარმატებას (ეს არის ყველაზე მცირე მოტივაცია, თუმცა მნიშვნელოვანი), არამედ პირველ რიგში იმას, რომ ეს სიტუაცია გვიბიძგებს საკუთარი ტრადიციის, ჩვენი რწმენის ღრმა გააზრებისკენ და წვდომისკენ, განცდისკენ. დღესდღეობით, ბევრს საუბრობენ პოსტქრისტიანულ სამყაროზე. მე ამას არ ვეთანხმები, არ მჯერა, რომ მსოფლიოში არსებობს საზოგადოება, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს „პოსტქრისტიანული“. დიახ, შეიძლება აღინიშნოს არსებული მიჯნა და გაყოფა ქრისტიანობასა და სახელმწიფოს შორის, მაგრამ რა არის ამაში ახალი? ეს ადრეც ბევრჯერ მომხდარა. რა არის იმისათვის საჭირო, რომ დიალოგში შევიდეთ ისეთ ადამიანთან, რომელიც ეკლესიის მიღმა იმყოფება, ან არ მიეკუთვნება ნიკეის ტრადიციას, ან ვინც სრულიადაც არ არის ქრისრტიანი? ჩვენი ამოცანა იქნება, რომ მას ავუხსნათ, ვინ არის იესო ქრისტე, რა არის ეკლესია და რაშია ღირებულება იმ სულიერი კავშრისა, რომელიც ეკლესიაში აღესრულება, რა არის ცხონება. და თუკი ჩვენ შევძლებთ ამის ფორმულირებას,  სასარგებლო იქნება არა მხოლოდ მისთვის, ვისთანაც დიალოგი გვაქვს, არამედ თავად ჩვენთვისაც. რამეთუ, სწორედ ამას აკეთებდნენ პირველი საუკნის ქრისტიანი მამებიც. მათ დაიწყეს დიალოგი თავიანთი დროის ფილოსოფიასთან, ადამიანებთან, რომლებისთვისაც სრულიად უცხო იყო ებრაული (იუდაური) ტრადიცია, მესიანური ტრადიცია, რომლებსაც არ ესმოდათ იესო ქრისტეს მიერ გაღებული მსხვერპლი, მისი განკაცება და აღდგომა. მაგრამ მამებმა აითვისეს ამ ხალხის ენა, ძალიან სწრაფად დაეუფლნენ ფილოსოფიურ კონცეპტუალურ აპარატს და დაიწყეს ამ ინსტრუმენტების გამოყენება იმის ასახსნელად, თუ რას ნიშნავდა, მაგალითად, ჰიპოსტასი ან სამება. და ეს იმისდა მიუხედავად, რომ სიტყვა „სამება“, სხვათა შორის, ადრე გამოიყენებოდა ინდუისტურ, ანდა ბერძნულ-რომაულ ტრადიციებში. ასე რომ, ჩვენი დღევანდელი სირთულეები, ზოგადად, იგივეა, რაც მამების დროს იყო. და ყველაზე ცუდი, რაც შეიძლება მოხდეს, არის ის, რომ ჩავიკეტოთ საკუთარ თავში და გარდამოცემის სიტყვა ისე გავიაზროთ და გავიმეორეთ, თითქოს ეს უკანასკნელი გაყინული და  მკვდარი რამ იყოს.

შეგიძლიათ, მოკლედ გადმოსცეთ ის მოლოდინები, რასაც ამ კფერენციისაგან ელით,  როგორც თქვენთვის, ისე, ეკლესიისთვის?

ა.ა : უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არ არის საეკლესიო კონფერენცია. მას აორგანიზებენ და ატარებენ ისინი, ვისაც დასავლეთში, ჩვეულებრივ, უწოდებენ სამეცნიერო საზოგადოების წარმომადგენლებს. ეს ხალხი სწავლობს პატრისტიკულ ტრადიციას ყველა შესაძლო თვალსაზრისით. არიან ანგლიკანები, კათოლიკები, მართლმადიდებლები და უბრალოდ არამორწმუნეები - ყველა.  ეს უკვე დიდი ხანია, რაც  გრძელდება. ეს არის მეთვრამეტე პატრისტიკული კონფერენცია და გრძელი გზა, რომლის სათავეებთან იდგნენ თავისი დროის ღვთისმეტყველები, რომლებიც, ასევე, იყვნენ ეკლესიის მწყემსები და მამები. დღეს კი, აქ ბევრი მღვდელი და ეპისკოპოსია. ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბროთ თეოლოგებივით, შეგვიძლია გავცვალოთ აზრები და ვისაუბროთ ერთმანეთთან. გარკვეული გაგებით, ეს არის ქრისტიანთაშორისი ურთიერთობის ძალიან ჯანსაღი ფორმა. ჩვენ აქ არ განვიხილავთ იურისდიქციებს, პოლიტიკას და მსგავს საკითხებს. ამიტომაც, ადამიანები თავს ძალიან თავისუფლად გრძნობენ. ხშირად, შეგიძლიათ ნახოთ, თუ როგორ უსმენენ კათოლიკები და ანგლიკანელები მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველის სიტყვით გამომსვლას და - პირიქით. აქ არავინ მოელის იმას, რომ ვინმე თანამოსაუბრეს გადაიბირებს თავის სარწმუნოებაზე. ეს არის თავისუფალი კომუნიკაციის სივრცე. კიდევ ერთხელ ვიმეორებ, ეს არ არის საეკლესიო კონფერენცია. მაგრამ აქ ეკლესიის ხალხია! და თუ ისინი სხვა დროს შეხვდებიან საეკლესიო კრებაზე, იქ შემოიტანენ კომუნიკაციის სიმარტივეს, რაც მათ აქ, მეცნიერებს შორის შეიძინეს.

ტარგმანის ავტორი : მიქაელ მთაწმინდელი .

https://www.youtube.com/watch?v=kwT1bHkdkzE